از بخت اخلاقی تا بخت کیفری

توضیحات

از بخت اخلاقی تا بخت کیفری

هر شخص به اقتضای کنشی که از او صادر می‌شود، مورد ارزیابی اخلاقی و قضاوت اخلاقی قرار می‌گیرد. اصل کنترل به عنوان یکی از اصول مسلم در ارزش‌گذاری‌هایا اخلاقی متضمن این مفاد است که مسئولیت هر شخص صرفاً نسبت به اموری برقرار است که تحت اختیار و اراده او باشد. کانت فیلسوف شهیر آلمانی به تفصیل از عدم امکان مدخلیت عوارض خارجی در ارزیابی‌های اخلاقی سخن گفته است.

اصطلاح امر مطلق اخلاقی که از برساخته‌های فلسفی اوست این لازمه را در پی دارد که قضاوت‌های اخلاقی نمی‌تواند تحت تأثیر قیود و عوارض بیرون از ماهیت عمل باشد.برنارد ویلیامز در تقابل با این دیدگاه کلاسیک و سنتی، ایده‌ «بخت اخلاقی» را مطرح کرد. وی معتقد است: «اندیشه کانتی میان دسته‌ای از مفاهیم پیوند برقرار می‌کند و بر آن‌ها اثر می‌گذارد: اخلاق، عقلانیت، توجیه و ارزش متعالی یا نهایی. ارتباط میان این مفاهیم ذیل اندیشه کانتی، پیامدهای زیادی در چگونگی ارزیابی دیگران نسبت به عامل اخلاقی دارد. به عنوان مثال پاسخ به سوال از موجه بودن رفتار یک عامل اخلاقی نمی‌تواند وابسته به شانس باشد.»

ویلیامز در تقریر ایده‌ خود از مفاهیمی چون پشیمانی فاعل و همین طور بخت شناختی نیز بهره برده است که هر کدام در جای خود منشا مباحث مختلفی قرار گرفته‌ است. باور ویلیامز آن است که برخلاف نظر کانت، گاه ما در قضاوت‌هایمان بدون توجه به امور خارج از اختیارِ عامل اخلاقی[10] وی را تحسین یا سرزنش می‌کنیم. گاه قضاوت و ارزیابی اخلاقی یک شخص در گرو تحقق یا عدم تحقق اموری است که به کلی خارج از اختیار وی می‌باشد.

فرض کنیم دو راننده در شرایط مستی یکسان در حال رانندگی هستند. ضعف هوشیاری هر دو و به تبع، میزانِ تقصیرِ آنها در حرکت دادن اتومبیل در چنین شرایطی به یک اندازه است. اما سرنوشت دو راننده یکسان نیست. راننده الف پس از طی مسافتی هوشیاری‌اش باز می‌گردد و بدون این که اتفاق بدی برایش رخ دهد، به مقصد می‌رسد.

او یک راننده‌ی «خوش اقبال» است. اما راننده ب در مسیر خود ناگهان با کودکی مواجه می‌شود و به جهت عدم کنترل خودرو باعث مرگ او می‌شود. او یک راننده‌ی «بداقبال» است.

آیا قضاوت اخلاقی ما در مورد هر دو راننده یکسان است؟ ویلیامز می‌گوید ما در شهود خود، راننده‌ی دوم را بیش از راننده‌ی اول سرزنش می‌کنیم در حالی که فعلِ صادر از دو راننده و درجه‌ی مستی هر دو یکسان بوده است. این که در مسیر راننده ب، کودکی ظاهر می‌شود و با او تصادم می‌کند، به کلی خارج از اختیار وی می‌باشد؛ با این وجود، همین امر غیر اختیاری تأثیر خود را بر قضاوت اخلاقی ما به جا خواهد نهاد.